Digitaal betalen wordt de norm. Dat is voor velen best handig, maar de cashloze maatschappij laat ook mensen achter. En wie wint er bij de doorgedreven digitalisering? Voorlopig zijn dat vooral internationale internetbedrijven en grote financiële spelers, Big Tech en Big Finance, niet de kleine lokale handelszaken of de informele economie.
Kan het ook anders? Kan een digitaal betaalmiddel kleine ondernemers en het lokale weefsel versterken? Kunnen we een alternatieve betaalapp ontwikkelen met respect voor mens en planeet? Rond die vragen ontwikkelde Muntuit in 2023 het laboproject TransACTIE in samenwerking met Avansa Oost-Brabant, Howest Netwerkeconomie, Happonomy en De Transformisten.
We mogen er trots op zijn dat we grote systemen konden openbreken met een beloftevol experiment (Bruno, Happonomy)
In een complex en urgent vraagstuk duiken, vatten wat de maatschappelijke uitdagingen en problemen zijn in de wereld van digitaal betalen, ideeën bedenken voor mogelijke alternatieven, ineens ook co-creatief een alternatieve betaalapp ontwerpen en in de praktijk testen: het project TransACTIE deed het allemaal en dat in één jaar!
De bankenwereld gaf nochtans niet meteen groen licht voor het experiment. Ondertussen is er meer openheid voor nieuwe ideeën rond digitaal betalen. Een alternatief is dus mogelijk en haalbaar! Dat geeft energie voor een vervolgtraject. Daarover lees je onderaan meer. Eerst keren we nog eens terug naar het begin.
Om het publieke debat over de digitalisering van ons betaalverkeer aan te zwengelen en om interesse te wekken voor het project, publiceerde projectleider Servaas Van Huylenbroeck van Muntuit een opinieartikel in De Standaard van 13 april 2023: ‘De digitalisering van ons geld is nefast voor mens, planeet en lokale economie’. Een quote: "Een fundamentelere vraag over de digitalisering van het geldsysteem wordt niet gesteld: is het wel de juiste digitalisering die plaatsvindt? De huidige ontwikkelingen brengen een machtsverschuiving teweeg waarbij ons geld meer en meer in dezelfde commerciële handen terechtkomt. Om te beginnen kijkt bijna niemand naar de transactiekosten. Hoewel het lijkt alsof het maar om een paar centen per transactie gaat, kunnen die kosten zich opstapelen en uiteindelijk een enorme impact hebben op de lokale economie."
TransACTIE haalde ook economisch antropoloog en journalist Brett Scott naar Leuven op 3 mei 2023 voor een inspirerende publieke kick-off. Scott buigt zich al meer dan tien jaar over de politiek van geldsystemen, de dynamiek van de cashloze maatschappij, fintech, cryptocurrency… Hij stelde zijn boek ‘Cloudmoney. De strijd om cash, credit en crypto’ (2022) voor. In een geanimeerd gesprek met Philsan Osman van Avansa Oost-Brabant bewees Scott dat hij moeilijke onderwerpen op een toegankelijke manier kan uitleggen. Je kunt het gesprek met Brett Scott (her)bekijken op YouTube (en onderaan op deze pagina).
Na de passage van Brett Scott nodigde TransACTIE kritische burgers, bezorgde handelaars en geëngageerde systeemhackers uit om mee na te denken over mogelijke alternatieven voor de gekende digitale betaalmogelijkheden. Avansa Oost-Brabant organiseerde in juni 2023 vier open ontwerpsessies voor telkens een tiental deelnemers onder begeleiding van Filip Daniëls van HoWest en Bruno Delepierre van Happonomy. "Het project speelt in op de ervaring van de burger die bankkantoren en bankautomaten ziet verdwijnen, het proces van digitalisering niet altijd kan bijbenen, soms vertrouwen verliest", zegt Piet Van Meerbeek van Avansa Oost-Brabant daarover.
De belangrijkste uitdagingen waar de deelnemers antwoorden op zochten waren: de privacy van burgers, digitale ongelijkheid en de hoge kost van betaalplatformen voor lokale handelaars. De antwoorden verkennen gebeurde in scenario-oefeningen. Muntuit-coördinator Sander Van Parijs vertelt in deze video (zie ook onderaan) welk scenario na vier sessies kwam bovendrijven:
Volgens mij zit er toekomst in het project, zeker voor handelaars die met kleine bedragen werken zoals ik. Dat een betaalsysteem iets kan teruggeven aan de lokale gemeenschap, maakt het nog beter (Moussa, zaakvoerder copyshop Duplico)
Het scenario uit de ontwerpsessies werd vervolgens een echte, werkende TransACTIE betaalapp. Avansa Oost-Brabant verzorgde een handleiding en een uitgebreide checklist met vragen en antwoorden over de app.
Het duurde even voor de Nationale Bank haar toestemming kon geven voor een test. Daardoor werd het een korte testperiode met een beperkte groep voorlopers onder de Leuvense handelaars en burgers-consumenten – een van de deelnemers omschreef zichzelf treffend als een betaal-nerd…
Iets meer dan 20 mensen maakten nieuwsgierig een profiel aan op de TransACTIE-app en een tiental voerde ook effectief een betaling uit. Hun reactie was overwegend positief. "Ik vind het een fantastisch idee." (Radu, deelnemer test) "Ik heb interesse voor alternatieve economische modellen. En ik merk dat er veel mensen uit de boot vallen nu digitaal betalen in de lift zit." (Leen, deelnemer test)
Vier handelszaken faciliteerden de test: Ricki Koffie en Boek, koffiebar Blended Minds, restaurant Noordoever en copyshop Duplico. Zij betaalden geen servicekost voor transacties via de app en voorlopig ook nog geen andere servicekost. Zelfs in de korte testperiode zagen de zaken voldoende potentieel in het idee om te dromen over een vervolgtraject.
Het project TransACTIE is erin geslaagd om systeembarrières te overwinnen op een positieve manier. Na onderzoek en overleg beslisten de Nationale Bank en Triodos Bank om de testronde van TransACTIE te ondersteunen.
Muntuit, Happonomy, HoWest en Triodos Bank denken nu enthousiast samen na over een vervolgtraject: een concrete business case voor een alternatieve digitale betaalapp. Een van de vrijwillige deelnemers aan de testronde van TransACTIE blijft meedenken. En ook onderzoeker Martijn Jeroen van der Linden, lector New Finance aan de Haagse Hogeschool en expert systeemverandering en digitale technologieën, zit mee aan tafel.
De geleerde lessen uit het project TransACTIE vormen een mooie basis voor het vervolg, net als de basisdoelstelling: een betaalplatform ontwerpen dat mens en planeet respecteert, het lokale weefsel versterkt en niemand achterlaat. Of: fair, ecologisch en lokaal.
Het laboproject TransACTIE (dat werd gelanceerd met de titel 'Burgers herontwerpen digitaal betaalverkeer voor mens en planeet') werd gecoördineerd door Muntuit vzw, een organisatie die gemeenschapsmunten promoot en helpt ontwikkelen. Partners waren Avansa Oost-Brabant, hogeschool Howest - opleiding Netwerkeconomie, Happonomy, promotor van een regeneratieve economie en De Transformisten, fan van een economie van genoeg. TransACTIE bedankt de Leuvense initiatieven en handelaars die hebben meegewerkt aan de testronde: Impact festival i.s.m. Happonomy, FoodFilmFest i.s.m. Oxfam België en Voedsel Anders, Ricki Koffie & Boek, koffiebar Blended Minds. restaurant en winkel Noordoever en copyshop Duplico. TransACTIE kreeg steun van de Vlaamse overheid.
